Izena/latina
Tomatea/Solanum lycopersicum
Motak
Tomateak barietate ugari ditu eta Espainiako nekazariek 300 hazi mota desberdinen artean aukera dezakete. Formaren arabera antolatzen baditugu, honako hauek aurkituko dugu:
Tamainak ere oso desberdinak izaten dira, cherry tomate barietateen 1 eta 2 cm-etatik beefsteak barietateko tomateek har ditzaketen 10 cm-ko diametrora joaten direnak.
Koloreari erreparatzen badiogu, gorriez gain, honako aldaki hauek aurkituko ditugu:
Jatorria
Tomatea Erdialdeko Amerikakoa eta Hego Amerikako mendebaldekoa da. Hasiera batean txikiak ziren, cherry tomateak bezalakoak, eta litekeena da gorria izan beharrean horia izatea. Aztekek, xīctomatl bezala ezagutzen zuten, zilbordun fruitua deritzona, eta fruitu hori sukaldean erabiltzen zuten. Kalkuluen arabera, K.a. 500. urtean Mexiko hegoaldean eta, ziurrenik, Erdialdeko Amerikako beste eremu batzuetan landatzen zen.
Hernán Cortés konkistatzaileak tomate txiki horia Europan sartu zuela uste da, Tenochtitlán hiri azteka konkistatu ondoren, gaur egun Mexiko Hiria bezala ezagutzen dena, 1521. urtean. Europako literaturan, tomateari buruzko lehen aipamena Pietro Andrea Mattiolik, sendagile eta botaniko italiarra, idatzitako belar-liburu batean agertu zen. Alberjinia mota berri bati buruz idatzi zuen, “kolore gorri odol edo urre-kolorekoa heldu dagoenean” eta “segmentuetan erdibitu eta alberjinia baten moduan jan” zitekeena, hau da, gatza, piperbeltza eta olioarekin gatzpipertuta. Hala ere, hamar urte geroago, tomateak Pomo d'oro edo urrezko sagarra izendatu zituzten, eta hortik datorkie gaur egungo pomodoro izena.
Britainia Handian 1590. urtearen hasieran hasi ziren tomatea landatzen. Lehen kultibadoreetako bat John Gerard izan zen, ile-apaintzaile kirurgialaria. Gerarden Hierbas izeneko liburua 1597an argitaratu zen eta Ingalaterrako tomatearen erreferentzia zaharrenetako bat da. Gerardek Espainian eta Italian tomatea kontsumitzen zela jakin zuen. Hala ere, toxikoa zela zioen, “tomatearen hostoek eta zurtoinek glikokaloide toxikoak dituztela” ziurtatuz. Gerarden ikuspuntuek eragin handia zuten eta tomatea Britainia Handian eta Ipar Amerikako kolonietan urte askotan zehar baztertuta geratu zen. Hala ere, XVIII. mendean tomatea irletan kontsumitzen zen, eta mende hori amaitu aurretik Entziklopedia Britainiarrak tomatea jateko egokia zela eta egunero zopetan, saldetan eta ongailuetan erabiltzen zela adierazi zuen.
Nutrizio-balioa eta propietateak
Askotan barazkitzat hartzen den arren, tomatea kaloria gutxiko fruitua da, bere edukirik handiena ura izanik (%90 inguru). Gainerakoan, karbohidratoen %74-ak, proteinen %18-ak eta koipeen %8-ak osatzen dute. Baina C bitamina eta karotenoetan duen ekarpen aberatsa da gehien nabarmentzen dena, propietate antioxidatzaileak ematen baitizkiote. Gainera, A bitamina ere badu eta mineral mailan potasioa, magnesioa, kaltzioa eta sodioa ematen ditu.
Tomatea zuntzean ere da aberatsa, eta horrek propietate asetzaileak ematen dizkio, ura xurgatzen eta heste-igarotzean laguntzen eta kolesterola ezabatzea ahalbidetzen duena.
Sukaldaritzako erabilerak. Tomatearekin zer egin
Tomatearekin denetarik egin daiteke, gordinik nahiz kozinatuta janez.
Gordinik jaten badugu, hobe da entsaladetarako barietate haragitsuak aukeratzea. Zopa hotzen (gazpatxoa edo salmorejoa) eta zukuen osagairik garrantzitsuena ere bada. Adarreko barietate espezifikoak daude, normalean fruitu txiki eta mamitsukoak, ohiko den katalan ogia tomatearekin egiteko.
Entsaladetan tomate lehorra edo deshidratatua ere erabili daiteke, zapore indartsua duten gaztekin lagunduta, hala nola parmesanoa. Tomate lehortu hau gisatuetan ere sar daiteke, zapore handiagoa izango duela kontuan hartuta.
Tomatea arrozetarako eta gisatuetarako olio erre askotan protagonista da, eta, zalantzarik gabe, saltsa ugariko izarra ere bada, saltsa pomodorotik abiatuta. Era berean, tomate marmelada goxoak egin daitezke.
Tomatea nola gorde
Tomate motaren arabera, era batean edo bestean kontserbatuko da:
Tomate helduak nola gorde
Tomate heldu eta freskoak mantentzeko, trikimailurik onena giro-tenperaturan edukitzea da. Ez da gomendagarria hozkailuan sartzea, zaporea eta ehundura galduko baitituzte. Beraz, lehenbailehen jan!
Horretarako, eguzkiaren zuzeneko argia iristea saihestu eta zurtoina gorantz dutela jarri, horrela biguntzea ekidituz.
Tomate berdeak nola gorde
Denbora gehiagoz zaintzeko, jarri tomateak, zurtoina beherantz dutela, kartoizko kutxa baten barruan, egunkariz estalita eta leku fresko batean, baina ez hozkailuan, tomateak gorri bihurtu eta heldu arte. Kontserbatzeko beste modu bat, zurtoina ere beherantz dutela, paperezko poltsa batean gordetzea da. Heldutasuna bizkortu nahi baduzu, haiekin sagar heldu bat gorde. Tomate berdeak erabat gorriak direnean, tomate helduen teknikei jarraituz gorde ditzakezu.
Umeldutako tomateak nola gorde
Tomateak pixka bat umelduta daudenean, hozkailuan gordetzeko unea da. Baina, nola jakin tomatea umelduta dagoela? Bere kolorea oso gorria dela eta bere haragiaren ehundura ohikoa baino leunagoa dela ikusiko dugu. Komeni da paperezko edo plastikozko poltsa batean jartzea, baina gogoratu hozkailutik jan edo kozinatu baino ordu bat lehenago ateratzea. Horrela, giro-tenperatura eta, horren bidez, zaporea berreskuratzen lagunduko duzu.
Tomatearen ezaugarri guztiak gordetzeko modu erraz bat tomatea izoztea da. Horrela, zapore freskoa eta mantenugai guztiak gordeko ditu. Zopak eta saltsak egin ditzakezu, edo, bestela, pasta-plateretan sartu, tomate frijituarekin. Izoztu aurretik, zuritzea edo galdarraztatzea komeni da.
Tomateak nola gorde: saltsak eta kontserbak
Tomatearekin etxeko kontserbak egitea oso erraza da, eta marmeladak edo konfiturak ere egin daitezke, edo tomate frijituak edo naturalera ontziratzea. Naturalean kontserbatzea erabakitzen baduzu, heldu egon behar dira, eta gomendagarria da lehenago zuritzea. Tomatea frijitu nahi baduzu, saiatu zatitan mozten eta zartagin batean jartzen, likidoak ezaba ditzan. Gero, loditzen direla ikusten duzunean, lapikoan olioa, piperbeltza eta gatza– gustura – gehitu eta beste 10 minutuz frijitzen utzi.
Bi kasuetan, tomatea hermetikoki itxitako potoetan gorde dezakezu. Horretarako, Maria bainuan beste 20 minutuz irakin.
Bere sasoirik onena
Kontsumitzeko garairik onena abuztutik urrira bitartekoa da.
Bitxikeriak
